Οι πηγές της ιστορίας &amp; οι προφορικές ιστορίες της πόλης μας

View Comments

Μπορεί η Ιστορία να ζεστάνει την ψυχή του ανθρώπου, όπως για παράδειγμα η λογοτεχνία, ή μία άλλη από τις τέχνες, η ζωγραφική, η μουσική; Να ένα πρώτο ερώτημα που δεν είναι εύκολο να πάρει απάντηση άμεσα. Πρώτα και κύρια θα προβληθεί η αντίρρηση ότι οι τέχνες, είτε στον χώρο υπάρχουν είτε στον χρόνο, εκφράζουν συναισθήματα, ενώ η Ιστορία είναι επιστήμη και προϋποθέτει νου και Λόγο. Σε αυτό ίσως να πρέπει να αντιπαρατεθεί ότι η Ιστορία είναι κατ’ εξοχήν πνευματική επιστήμη και στα ενδιαφέροντά της περιλαμβάνεται και η ανάπτυξη του πολιτισμού, επομένως και η παρακολούθηση των κατακτήσεων των τεχνών. Με άλλα λόγια, είναι δυνατόν στην περιοχή της Ιστορίας να συνυπάρχουν διανόηση και συναίσθημα.

Πλήθος ερωτημάτων μπορούν ν’ ακολουθήσουν το πρώτο ερώτημα. Τι μπορεί να είναι ώς προς το περιεχόμενο και την έκταση η Ιστορία; Είναι Ιστορία ενός ολόκληρου έθνους; Είναι Ιστορία γεωγραφικών διαμερισμάτων; Είναι Ιστορία περιόδων; Είναι Ιστορία ατόμων ή ομάδων, τάξεων, τάσεων, πολιτευμάτων; Είναι Ιστορία κλάδων του πολιτισμού, Ιστορία τεχνών, Ιστορία επαγγελμάτων, Ιστορία θρησκευμάτων; Μπορεί να είναι Ιστορία ολόκληρης της ανθρωπότητας; Είναι φανερό ότι τα όρια της Ιστορίας μπορεί να διευρύνονται καταπληκτικά ή να στενεύουν απελπιστικά. Και ποια είναι η σχέση της Ιστορίας με τις άλλες επιστήμες, τις συγγενείς ή τις βοηθητικές; Με ποιες από αυτές συνεργάζεται στενότερα; Τι παίρνει από κάθε μία από αυτές; Ποια είναι η μέθοδος της Ιστορίας; Από την εποχή που θεμελίωσε την Ιστορία ο Ηρόδοτος και την εξέλιξε ο Θουκυδίδης, το αντικείμενο της Ιστορίας δεν άλλαξε;

Μένοντας επί ελληνικού εδάφους, στα δικά μας, συχνά διατυπώνεται η μομφή από εμάς τους ίδιους, ότι είμαστε ανιστόρητοι, με την έννοια ότι δεν γνωρίζουμε την Ιστορία μας, δηλαδή τις ιστορικές μας περιπέτειες δια μέσου του χρόνου. Και τότε αυτόματα, περιορίζουμε την έννοια της Ιστορίας στην αφετηρία της, το ειδέναι, δηλαδή την γνώση. Και παραπονιόμαστε ότι οι γνώσεις μας από το σχολείο είναι φτωχές, ότι έκτοτε δεν μας δόθηκαν ευκαιρίες για πάσης φύσεως επαφές με την Ιστορία να τις εμπλουτίσουμε, και ακόμη ότι το κράτος δεν φρόντισε γι’ αυτό. Αλήθεια, η διδασκαλία της Ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση τι περιέχει και σε τι αποβλέπει; Ούτε και στο ερώτημα αυτό υπάρχει σαφής απάντηση από υπεύθυνα χείλη. Σε ένα σημείο μόνο οι διαφορετικές απόψεις συμφωνούν, στο ότι κανένας δεν ικανοποιείται από την κρατούσα κατάσταση. Η σωβινιστική άποψη για παράδειγμα, θέλει φρονηματική την αποστολή της Ιστορίας, η επιστημονική Ιστορία στο στάδιο που βρίσκεται σήμερα, το γενετικό ή το εξελικτικό, προτιμά την εξακρίβωση της αλήθειας.

Τα ερωτήματα που τέθηκαν παραπάνω, δεν χρειάζονται απαραίτητα απάντηση μονολεκτική ή φλύαρη. Η ουσία είναι ότι οι Νεοέλληνες που διαβάζουν (όσοι το κάνουν δηλαδή) όλα τα βιβλία του κόσμου, από τα πρωτόλεια έργα μέχρι των δοκιμίων και των ξένων μεταφράσεων έργων πάσης φύσης και κατηγορίας, ήτοι κοινωνικών, ψυχολογικών, λογοτεχνημάτων παγκοσμίου φύσης συγγραφέων – οι Νεοέλληνες μπορεί να γίνονται κοσμοπολίτες και να αυτοκολακεύωνται ότι είναι σύγχρονοι και πνευματικοί άνθρωποι, πλατιά μορφωμένοι με ευρωπαϊκά ενδιαφέροντα αλλά βασικά προβλήματα της εθνικής τους Ιστορίας δεν γνωρίζουν μα ούτε και προπαίδεια έχουν να τα συλλαμβάνουν.

Ο επικρατέστερος συνοπτικός ορισμός της έννοιας της Ιστορίας κατά την σημερινή αντίληψη, είναι ότι η Ιστορία είναι η Επιστήμη που ερευνά τα γεγονότα της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου. Κέντρο της ιστορικής έρευνας ολοφάνερο είναι ότι αποτελεί ο άνθρωπος, ο δημιουργός της ζωής. Τα προϊόντα της κοινωνικής συμβίωσης του ανθρώπου και όλων έν γένει των εκδηλώσεων του πολιτισμού, από την στιγμή που εμφανίζονται και στην εξελικτική τους πορεία, έχουν λόγω του μεγάλου ενδιαφέροντος που περικλείουν να συναντήσουν δυσκολίες πολλές και γι’ αυτό, έργο του Ιστορικού είναι να μοχθήσει πολύ και όχι μόνος, να περιορίσει το πεδίο της έρευνας, να το μοιράσει και να δώσει τέτοια διάρθρωση στο έργο του, ώστε με την επικουρία και των συναφών επιστημών να συστηματοποιήσει τη γνώση και να την προσφέρει κατά κατηγορίες και κλάδους από τα απλούστερα στοιχεία του Πολιτισμού μέχρι των πάσης φύσης εκδηλώσεων του ιστορικού βίου.

Αφού λοιπόν η Ιστορία πληροφορήσει, αφού ερμηνεύσει τις εκδηλώσεις του οργανωμένου πολιτικού και κοινωνικού βίου σε σχέση προς το φυσικό και πνευματικό περιβάλλον, αφού καθαρίσει τα αμφισβητούμενα σημεία και αλιεύσει την αλήθεια κατορθώσει να την προβάλει αδιάβλητη και όσο γίνεται καθαρή, χωρίς επηρεασμούς, συμπάθειες ή αντιπάθειες, αφού ρίξει βαθιά τα βλέμματα στον ψυχικό κόσμο των ατόμων ή των ομάδων και θέσει πειστικά και αληθοφανή τα συμπεράσματά της ενώπιον μας, δεν θα πει ποτέ την τελευταία λέξη. Αυτή, θα την αφήσει για εμάς, τους αναγνώστες. Έργο δικό της είναι να παρουσιάσει τα πορίσματά της με αντικειμενικότητα. Έργο δικό μας είναι να μελετήσουμε τα πορίσματα αυτά και να διακρίνουμε ότι σε αυτά υπάρχει αντικειμενική αξία.

Η Ιστορία είναι κατ’ εξοχή μύηση του ανθρώπου στη ζωή και τα προβλήματά της. Με τα πρότυπα του βίου και τις αρνητικές όψεις του γίνεται έμμεσα προβολή των αξιών και όποιος έχει νου ευκίνητο ασφαλώς διδάσκεται (η Ιστορία από μόνη της δεν διδάσκει), χωρίς την ανάγκη ηθικοποίησης των ηρώων. Γιατί, όποιος διαβάζει Ιστορία, δεν οξύνει απλώς το μυαλό του αλλά βρίσκεται διαρκώς σε πνευματική εγρήγορση. Εδώ τίθεται όμως ακόμη ένα ερώτημα. Η διαρκής απασχόληση του μυαλού με το παρελθόν -μιάς και αυτό πραγματεύεται η ιστορία-, σε τι ωφελεί τον άνθρωπο στη ζωή του αν δεν έχει νου ευκίνητο για να τον διδάξει; Η γνώση της ιστορίας, που βοηθά τον άνθρωπο στη ζωή του; Τον βοηθά ή τον κρατά δέσμιο του πεπερασμένου, του νεκρού ούτως ή άλλως παρελθόντος; Αν το μυαλό είναι διαρκώς απασχολημένο με το παρελθόν, το παρόν που υπάρχει;

Που στηρίζεται η Ιστορία; Από που αντλεί το υλικό της; Το βέβαιο είναι ότι αντλεί το υλικό της από διάφορες πηγές τις οποίες μπορούμε να θέσουμε σε κατηγορίες, όπως για παράδειγμα, από την άμεση δική μας παρατήρηση, από την παρατήρηση των άλλων, ή από ειδικές πηγές. Στην άμεση παρατήρηση, υπάρχουν ατομικές διαφορές των παρατηρούντων προσώπων, υπάρχει διαφορά ηλικίας, ψυχικής κατάστασης, ιδιοσυγκρασίας, μόρφωσης, όπως και διαφορετική οξύτητα της παρατήρησης και το γεγονός ασφαλώς θα επηρεασθεί από υποκειμενικά κριτήρια, από τον βαθμό προκατάληψης, από την ενδόμυχη επιθυμία και ευχή περί εξέλιξης ενός επεισοδίου. Έχοντας υπόψη τα ανωτέρω, η άμεση παρατήρηση έχει περιορισμένη συμβολή στην εξακρίβωση της αλήθειας. Κατά τον ίδιο τρόπο, ούτε η παρατήρηση των άλλων έχει αξιόπιστη συμβολή στην εξακρίβωση της αλήθειας. Στις ειδικές πηγές της Ιστορίας, υπάρχουν πολλές υποκατηγορίες, σκόπιμο όμως είναι να αναφερθούν εδώ μερικές από αυτές και ο τρόπος που χρησιμοποιούν.

Ένας τρόπος, ο πλέον φυσικός, είναι όταν παραδίνεται προφορικά από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά, απρόσωπα, χωρίς να έχουμε γνώση του προσώπου που είδε ή άκουσε και διηγήθηκε κατά υπεύθυνο τρόπο ένα γεγονός. Άλλος τρόπος είναι όταν γνωρίζουμε προσωπικά αυτόν που ιστορεί το γεγονός. Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο τρόπους μειονεκτεί ο απρόσωπος. Κύριο γνώρισμα των δύο αυτών τρόπων είναι η λεγόμενη Παράδοση, ό,τι δηλαδή μας παραδόθηκε από στόμα σε στόμα χωρίς εμείς να μπορούμε να ελέγξουμε κατά πόσο ένα γεγονός είναι προϊόν φήμης, μύθου ή αληθινό πέρα για πέρα.

Η φήμη-το είδος αυτό της προφορικής παράδοσης-, είναι γνωστή από την αρχαιότητα, από τότε που όλες οι ειδήσεις υπό μορφή φήμης διοχετεύονταν στον λαό με την καλή σημασία πάντοτε της λέξης, της παραγόμενης από το ρήμα «φημί [1]». Η φήμη θεοποιήθηκε, υπηρέτησε τους θεούς σαν αγγελιοφόρος ιερών και «τέκνο χρυσής ελπίδας, πτερόεσσα, πολύστομος, πολύλαλος και ευάγγελος».

Ο Μύθος, ανήκει κι αυτός στις ειδικές πηγές της ιστορίας. Ό,τι λέγεται με το στόμα (μυθέομαι=ομιλώ [2]) είτε από την αρχαιότητα είτε σαν παραμύθια της εποχής μας, νοείται εδώ και έχει κάποια σχέση με ό,τι αποκαλούμε υπόθεση ενός έργου τέχνης (δράματος, κωμωδίας, γλυπτού κλπ.). Μπορούμε να τον εντάξουμε σε τρία είδη:

α) Με αφανή ιστορικό πυρήνα, απηχεί δηλαδή ιστορικό γεγονός που μεταδιδόμενο από στόμα σε στόμα, μεταβλήθηκε σε ανάμνηση, υπέστη μεταβολές και αλλοιώθηκε σχεδόν έξ ολοκλήρου.

β) Μύθος χωρίς ιστορική βάση, σχετίζεται με φαινόμενα της φύσης, του βίου. Πλήθος τέτοιων μύθων συναντάμε στον Παπαδιαμάντη.

γ) Οι θρύλοι, δηλαδή μύθοι και διηγήσεις γύρω από ιστορικά πρόσωπα κυρίως και εθνικούς ήρωες με καταφανή τα υπερβολικά στοιχεία, με τα οποία εξαίρεται η φυσιογνωμία αυτών και κολακεύεται η εθνική φιλοτιμία του λαού.

Εκτός των παραπάνω ειδικών πηγών της ιστορίας και τα επί μέρους είδη της, υπάρχουν οι παροιμίες και τα λαϊκά άσματα, οι προφορικές εκθέσεις (παράδοση), τα επιγραφικά μνημεία, τα έγγραφα, τα αρχεία κ.α.

Έχοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, αναρωτιέμαι, σε ποιο είδος ιστορίας πρέπει εμείς να εντάξουμε ένα σχετικά πρόσφατο άρθρο που διαβάσαμε με τον τίτλο: «Μιά ιστορία που δεν πρέπει να ξεχαστεί» και αναφέρεται σε εκτελεσμένους Έλληνες από τους Γερμανούς, λίγο πριν αποχωρήσουν από την Αθήνα και την Ελλάδα. Μεταξύ των άλλων σημειώνει το ελλιπέστατο άρθρο: «Το 2017 η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Αθήνας έφερε στη δημοσιότητα όσα από τα κομμάτια του χαμένου παζλ κατάφερε ν’ ανασυνθέσει μετά από 4χρονη έρευνα και με τη βοήθεια εν ζωή αυτοπτών μαρτύρων-συγγενών των 2 από τους ως τότε επώνυμους νεκρούς».

Έχει νομίζω μεγάλο ενδιαφέρον να μάθουμε περισσότερα για την ιστορία αυτή, να αναφερθούν οι πηγές της έρευνας που διεξήγαγε η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Αθήνας, να δούμε κατά πόσο αξιόπιστη μπορεί να είναι η ιστορία αυτή, ή τουλάχιστον ένα μέρος της. Μας ενδιαφέρει επίσης και η επίσημη θέση του ΚΚΕ Γαλατσίου για το θέμα αυτό, διότι όπως έχω πληροφορηθεί, κατά τα εγκαίνια της αναθηματικής πλάκας, είχε παραβρεθεί αντιπροσωπία του. Μας ενδιαφέρει η διαδικασία που ακολούθησε ο Δήμος Γαλατσίου, έχει στα χέρια του κάποιο έγγραφο από το υπουργείο εθνικής άμυνας, τον πλέον αρμόδιο Φορέα που εγκρίνει μνημεία με εθνικό-ιστορικό περιεχόμενο; Μας ενδιαφέρει, ως πολίτες αυτής της πόλης, να μάθουμε επίσης από ποιες επίσημες πηγές προέκυψαν τα ονόματα της αναθηματικής πλάκας, ή προέρχονται από προφορικές μαρτυρίες μόνο ή και από άλλες πηγές, περισσότερο ή λιγότερο αξιόπιστες.

Έν αναμονή απαντήσεων …

=========================

Σημείωση: Σύντροφε καλαματιανέ -όχι, δεν εννοώ εσένα δήμαρχε, εσύ είσαι ταξικός εχθρός, εννοώ τον κοντοχωριανό σου-, πληροφορήθηκα προ ολίγου ότι στον χώρο που γεννιούνται οι φράξιες, ήρθες χθες σε πολιτική αντιπαράθεση με τον φίλο του κ. καθηγητή. Έμαθα πως πικράθηκες. Μη δίνεις σημασία, σχώρα τον, διαλυμένος συριζαίος από τις εξελίξεις είναι, μπερδεμένος, δεν μπορεί ακόμα ν’ αποφασίσει, ποια από τις δυό μίζερες εκδοχές ν’ ακολουθήσει, νιώθει πολιτική ορφάνια!

Του Πεζοπόρου

[1] Εάν εδώ σφάλλω, θα παρακαλέσω κάποιον φιλόλογο να με διορθώσει.

[2] Ομοίως.